Produkcja rolnicza, w zależności od stopnia intensywności gospodarowania, może sprzyjać utrzymywaniu lub zwiększaniu bioróżnorodności, bądź wpływać ograniczająco na bogactwo gatunkowe i liczebność różnych organizmów występujących na polach uprawnych i użytkach zielonych.
Czym jest bioróżnorodność?
Termin ,,różnorodność biologiczna” (ang. biodiversity) został wprowadzony do terminologii naukowej przez Thomasa Lovejoya w 1980 r. i oznacza zróżnicowanie wszystkich organizmów żyjących na ziemi. Obecnie to jedno z najważniejszych zagadnień w ekologii i ochronie przyrody, używane w kontekście szacowania potencjalnych zagrożeń dla środowiska naturalnego, a w szczególności utraty siedlisk, wymierania gatunków oraz zmniejszania się puli genowej w populacjach danych gatunków. Różnorodność biologiczna, nazywana jest również bioróżnorodnością.
Bioróżnorodność obejmuje:
- różnorodność genetyczną (wewnątrzgatunkową) – zmienność puli genowej w obrębie gatunku lub populacji – odmiany, rasy;
- różnorodność gatunkową (międzygatunkową) – liczba gatunków obecnych w danym siedlisku lub zespole ekologicznym;
- różnorodność ekosystemową ponadgatunkową – zróżnicowanie siedlisk oraz zespołów ekologicznych zamieszkiwanych przez organizmy żywe, które powiązane są ze sobą systemem wzajemnych zależności.
Bogactwo różnorodności biologicznej w naszym kraju jest wypadkową wielu czynników, przyrodniczych, glebowych, klimatycznych, społecznych i gospodarczych. Kształtuje je rozmaitość krain geograficznych: górskich, nizinnych, nadmorskich i morskich, oraz położenie kraju na pograniczu klimatów: atlantyckiego i kontynentalnego. Bioróżnorodność Polski, a szczególnie różnorodność gatunkowa należy do najwyższych w Europie Środkowej, a różnorodność ekosystemowa charakteryzuje się szczególnym bogactwem dobrze zachowanych biocenoz leśnych i bagiennych.
Według dotychczasowych szacunków liczba gatunków zarejestrowanych w Polsce kształtuje się na poziomie 60 100, w tym m.in.: 2415 gatunków roślin nasiennych, 35 368 gatunków fauny. Liczba wyróżnionych zespołów roślinnych wynosi 485. Gromada ssaków reprezentowana jest w Polsce przez 105 gatunków, ryb przez 130 gatunków, płazów i gadów odpowiednio 18 i 9 gatunków. Ptaki w Polsce są liczną gromadą reprezentowaną przez 395 gatunków.
W ostatnich latach ubiegłego wieku zaobserwowano spadek bioróżnorodności na świecie. Co najmniej 20 gatunków zwierząt, roślin i grzybów ginie z planety każdego dnia w wyniku zanieczyszczeń i przekształceń w ich naturalnym środowisku. Szacuje się, że w ciągu najbliższych 30 lat tempo to wzrośnie do ponad 100 gatunków dziennie.
Dlaczego zmniejsza się bioróżnorodność?
Do najważniejszych przyczyn zmniejszania bioróżnorodności zalicza się:
- urbanizację i zmiany otaczającego terenu powodujące izolację populacji dziko żyjących gatunków;
- procesy eutrofizacji, odwadniania, zakwaszenia gleb, skażenie toksycznymi związkami chemicznymi;
- zmiany klimatyczne: susze, nadmierne opady powodujące powodzie, zmiany temperatury (łagodniejsze zimy, upalne lata), pożary lasów;
- negatywną presję człowieka na gatunki postrzegane jako konfliktowe (np. bóbr);
- nadmierną eksploatację populacji wybranych gatunków dziko żyjących, co powoduje ograniczenie liczebności ich populacji (np. zioła);
- przenikanie gatunków obcych, co powoduje wypieranie gatunków rodzimych, słabszych konkurencyjnie, rozprzestrzenianie się gatunków tzw. inwazyjnych;
- genetyczne modyfikacje gatunków i ich uwalnianie do środowiska;
- zmiany sposobów użytkowania ziemi (intensyfikacja rolnictwa, zaniechanie tradycyjnych metod produkcji rolnej, np. poplony, chemizacja rolnictwa, monokultury upraw mają duży wpływ na bioróżnorodność rolniczą).
Jak chronić bioróżnorodność?
Bioróżnorodność może być chroniona wieloma metodami.
Regulacje prawne międzynarodowe i krajowe są podstawą ochrony bioróżnorodności. Zaliczamy do nich:
- Konwencje, międzynarodowe traktaty i porozumienia, np. Konwencja o ochronie bioróżnorodności (1992).
- Dyrektywy Unii Europejskiej. Unia Europejska widzi zagrożenia zmniejszania bioróżnorodności i w swoich działaniach stara się zapobiegać temu procesowi, np. Dyrektywa Rady z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, Strategia Europejski Zielony Ład – ochrona bioróżnorodności.
- Regulacje w prawie krajowym – konstytucja RP oraz ustawy, np. Ustawa z dna 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody, ustawa o lasach, ustawa Prawo wodne, ustawa o ochronie roślin. Szczegółowe regulacje prawne – rozporządzenia – wydają ministrowie ochrony środowiska lub rolnictwa.
Ochronę bioróżnorodności można prowadzić jako ochronę dużych obszarów cennych przyrodniczo i ochronę pojedynczych gatunków.
Obszarowa ochrona to parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, stanowiska cenne przyrodniczo, ekologiczne zespoły przyrodnicze.
Ochrona gatunkowa prowadzona jest dwoma sposobami:
- in situ ochrona w miejscu naturalnego występowania gatunków;
- ex situ poza miejscem naturalnego występowanie, np. w ogrodach botanicznych, ogrodach zoologicznych.
Prowadzona jest także ścisła ochrona gatunków. Rozporządzenie w sprawie ochrony gatunkowej roślin określa wykaz gatunków podlegających ścisłej ochronie gatunkowej.
Krzysztof Domagała
Źródło:
- Podstawy prawne ochrony bioróżnorodności przyrodniczej. Bozenna Wójcik, Instytut na Rzecz Ekorozwoju. pine.org.pl
- Rola zrównoważonego rolnictwa w tworzeniu i utrzymaniu bioróżnorodności. Prof. dr hab. Bożena Łozowicka, mgr Izabela Hrynko, Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy, Terenowa Stacja Doświadczalna w Białymstoku, www.kalendarzrolnikow.pl
